Ҷалолиддини Румӣ яке аз бузургтарин олимон ва шоирони мутасаввиф аст. Осори бегазанди ӯ яке девони ғазалиёт ва дигаре «Маснавии маънавӣ» мебошад, ки аз шаш дафтар иборат буда, асосҳои фалсафаи тасаввуфиро дар бар гирифтааст. Вай бо ин асари худ навъи маснавии ирфониро то ба дараҷаи баланди такомул пеш бурд. Эчодиёти Румӣ хусусан аз он ҷиҳат ҷолиби таваҷҷӯҳ аст, ки шоир ба мақсади оммафаҳм гардидани осорҳои худ услуби соддаро ба кор бурда, шаклҳои назми халқии тоҷикро, чунончи, дар ғазал сурудҳои лирикӣ ва дар маснави тамсилро истифода менамояд. «Маснавии маънавӣ» аз бузургтарин осори адабиёти форсу тоҷик ба ҳисоб рафта, андешаҳои фалсафиву ирфонии Мавлавиро фаро мегирад. Аз оғоз то анҷоми маснавӣ, ҳам ҳикмат, ҳам сужет ва ҳам образҳои бадеи ба ҳамдигар иртибот дошта, дар маҷмӯъ як кохи бузурги маърифатро таҷассум мекунад. Ба қавли суханшиноси асри 14 Махмуди Шабистари:
Агар як зарраро баргири аз ҷой, Халал ёбад ҳама олам саропой.
Мавлави бо овардани ҳикояҳои дилпазир ва зебо хонандаро ба сӯи маснави ҷалб мекунад ва тавассути он ҳикоёти бештаринашон халқи андешаҳои амиқи ирфониро баён медорад. Дар аксар маврид шоир афкори хешро ба тариқи рамзу киноя ва ишорахо иброз медорад. Дар ин бора худи у чунин мефармояд:
Ман чу лаб гӯям лаби дарё бувад, Ман чу ло гӯям мурод илло бувад.
18 байти авали маснавӣ, ки бо номи «Найнома» шӯҳрат дорад, оғози зебоест, ки бо афкори амиқи ирфони мустанад шуда, хонандаро ба сӯи маснавӣ ҷалб мекунад:
Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад, Аз ҷудоиҳо шикоят мекунад. Аз найистон то маро бибридаанд, Аз нафирам марду зан нолидаанд. Сина хоҳам шарха-шарха аз фироқ, То намоям шарҳи дарди иштиёқ. Ман ба ҳар ҷамъияте нолон шудам, Ҷуфти хушҳолону бадҳолон шудам…
Дар мавриди ин абёт миёни шореҳони адабӣ баҳси доманадоре сурат гирифтааст, ки барии чи Янсон ба най ташбеҳ дода шудааст. Воқеан ҳам дар ин абёт инсон ба най ташбеҳ дода шудааст ва нахустин шабоҳат миёни инсон ва най нолаи ҷудои аз асл мебошад. Агар най аз ҷиҳати ҷудои аз асли хеш, яъне найистон нола кунад, пас инсон аз ҷиҳати ҷудои аз асли хеш, ки дар қаламрави шуои илоҳи мебошад, нола мекунад.
Ҳикоёт аз маснавӣ
Чӯҳӣ Кӯдаке дар пеши тобути падар, Зор менолиду бармекӯфт сар, К-«Эй падар, охир кучоят мебаранд, То туро дар зери хоке биспаранд. Мебарандат хонаи тангу заҳир , Не дар ӯ қоливу на дар вай ҳасир Не чароғе дар шабу не рӯз нон, Не дар он бӯи таому не нишон , Не дарун маъмуру не сақфу на бом, Не бар ӯ баҳри зиёе ҳеч чом. Не дар он аз бахри меҳмон оби чоҳ, Не яке ҳамсоя , к-ӯ бошад паноҳ. Чисми ту, ки бӯсагоҳи халқ буд, Чун равад дар хонаи кӯру кабуд? Хонае бе зинҳору ҷои танг , Ки дар ӯ не рӯй мемонад на ранг» З-ин насақ авсои хона мешумурд, В-аз ду дида ашки хунин мефушурд. Гуфт ҷӯҳū ба падар: «К-эй арчманд, Валлаҳ, инро хонаи мо мебаранд» Гуфт ҷӯҳиро падар: «Аблаҳ машав», Гуфт: «Эй бобо, нишониҳо шунав! Ин нишониҳо, ки гуфт ӯ як ба як. Хонаи морост бетардиду шак. Не ҳасиру не чароғу не таом, Не дараш маъмуру на саҳну на бом».
ИМОРАТ ДАР ВАЙРОНИ АСТ
Он яке омад заминро мешикофт, Аблаҳе фарьёд карду барнатофт, К-ин заминро аз чū вайрон мекунū, Мешикофию парешон мекунū? Гуфт: «Эй аблаҳ, бирав, бар ман махон! Ту иморат аз харобū боз дон. Кай шавад гулзору гандумзор ин, То нагардад зишту вайрон ин замин. Кай шавад бӯстону кишту баргу бар, То нагардад назми ӯ зеру забар. То набишкофū ба наштар пеши чағз, Кай шавад некӯи кай гардид нағз . Пора-пора карда дарзū чомаро, Кас занад он дарзии алломаро? Ки чаро ин атласи бигзидаро , Бардаридū, чū кунам бидридаро ? Ҳар бинои кӯҳна ободон кунанд, Не ки аввал кӯҳнаро вайрон кунанд? Ҳамчунин наччору ҳаддоду қасоб, Ҳасташон пеш аз иморатҳо хароб … То накӯбū гандум андар осиё, Кай шавад ороста з-он хони мо».
Ҷалолиддини Балхӣ дар сароидани ғазал низ беназир буда, девони Кабир ё Шамси Табрезӣ намунаи олии ғазалиёти ӯ махсуб мегардад. Мавлави пайрави ақидахои Шамси Табрезӣ буд ва ба ин хотир бо умеди ҷовидон кардани номи устод баъди марги ӯ девоне иншо кард бо номи девони Кабир ё худ девони Шамси Табрезӣ. Дар сарчашмахо ин девонро куллиёти Шамси Табрезӣ низ ном мебаранд. Куллиёти Шамс аз ғазалу касида ва рубои иборат буда, ғазал ва қасида бештар аз 50 ҳазор байт ва рубои бештар аз 1600 ададро ташкил медиҳад.
Намунаи ғазалиёти шоир:
Чунин шабҳо шаби қадр аст моро, Ҳилоли дигарон бадр аст моро. Шабе, к–он дилбари айёр бо мост, На як шаб, сад шаби қадр аст моро. Ба гирди мо хаводис раҳ надорад, Фароғ аз ҳодиси даҳр аст моро. Зи фақру фоқа моро ор н-ояд, Ки ори дигарон фахр аст моро. Ба зери хирқаам зуннори куфр аст, Бад-ин шӯҳрат ба ҳар шаҳр аст моро. Дурре, к-андар ду олам менагунчад, Фитода дар дили баҳр аст моро. Ҳама олам ба сони Шамси Табрез Ба зери сояи чатр аст моро.
* * * Ишқ бар дил мениҳад буньёдро, Охир, эй ҷон, аз ки хоҳам додро? Дигарон озод созанд бандаро, Ишқ банда мекунад озодро. Кошки ҳаргиз назоди модарам, Чун кунам ин бахти модарзодро? Хусраву Ширин ба ҳам дар ишратанд, Нолаву зориву ғам Фарҳодро. Тешаи Фарҳоду кӯҳи Бесутун, Мегудозад хораву пӯлодро. Аз барои зулфи мушкомези дӯст Дӯст дорам ганаву шамшодро. Шеъри Шамсиддини Табрезй гирифт Мисру Шому Басраву Бағдодро.
| 